Van Genel Bilgi

[romaryu]

Doğu
Anadolu Bölgesi’nde bir il merkezi olan Van, kuzey ve kuzeybatısında
Ağrı, doğusunda İran, güneyinde Hakkari ve Şırnak, güneybatısında
Siirt, batısında Van Gölü ve Bitlis ile çevrilidir. Türkiye’nin en doğu
kesiminde yer alan Van’ın yüksek dağlık alanlardan oluşan engebeli bir
arazi yapısı vardır. Bu engebeler 1.600 m.den aşağı değildir. İl
sınırları içerisinde dorukları 3.000 m.yi aşkın dağlar bulunmaktadır.
Kuzey kesiminde en yüksek noktası il sınırları dışında olan Aladağ ve
Tendürek Dağları’dır. Tendürek Dağları aynı zamanda İran ile sınırı
oluşturan Sınır Dağları olarak isimlendirilir. Aladağ’ın 3.211 m.
yüksekliği ile Kerdahol Tepesi bu kesimin en yüksek tepesidir. Doğu
kesiminde İran sınırı boyunca kuzey-güney doğrultusunda uzanan
Berhebine (Er) Dağı ile Haravil (Yiğit) Dağı (3.468 m.) bulunmaktadır.
Güney kesimini ise Güneydoğu Torosların uzantısı olan Kavuşşahap
Dağları engebelendirir. Bu dağlar Van Gölü’nün güneyini bütünü ile
kaplamaktadır. Bunların dışında Gökdağ (3.604 m.), Arnas (Kepçe) Dağı
(3.537 m.), Kavuşşahap Dağı (3.634 m.), Müküs Dağı (3.414 m.) ve Artos
(Çadır) Dağı (3.537 m.) bulunmaktadır. Van’ın orta kesiminde ise
Pirraşit Dağı (3.109 m.), Mengene Dağı (3.412 m.), Koçkıran Dağı ve
İspiriz Dağı (3.668 m.) yer almaktadır. Bu dağlar Van Doğusu Dağları
ismi ile tanınmaktadır. Dağların yüksek düzlüklerinde ise yaylalar
bulunmaktadır.

Van’daki başlıca düzlükler; Çaldıran, Bargiri
(Muradiye), Erciş, Van, Hoşap, Havasor ovaları ile Karakallı Düzü,
Erçek Düzü, Noşar Düzü ve Tarhani Düzü’dür.

İl
topraklarından kaynaklanan Urmiye, Erçek ve Van kapalı havzaları Basra
Körfezi’ne ulaşmaktadır. Kotur Çayı ise İran’daki Urmiye Gölü’ne
dökülür. İlin doğusundan kaynaklanan ve doğu-batı doğrultusunda akan
Memedik Çayı aracılığı ile Erçek Gölü’ne ulaşan akarsular
bulunmaktadır. Ayrıca Zilan Deresi, Deliçay, Bendimahi Çayı, Karasu
olarak isimlendirilen Marmit Çayı ve Hoşap Suyu Van Gölü’ne dökülen
akarsulardır. Dicle Nehri’nin başlıca kollarından Büyük Zap Suyu ile
Botan Çayı (Ulu Çay) il topraklarından kaynaklanan diğer akarsulardır.

Van
ilinde Türkiye’nin en büyük gölü olan Van Gölü’nün doğu kesimi
bulunmaktadır. Bunun dışında Erçek Gölü, Akgöl, Sultan (Süphan) Gölü,
Tuz Gölü (Kazlı), Değirmi Göl ve Hasantimur Gölü il toprakları
içerisindedir. Van’ın doğusundaki Keşiş (Turna) Gölü ise Urartular
zamanından sulama amaçlı olarak kullanılmış yapay bir göldür.

Van
Gölü Nemrut Dağı’nın patlaması sonucunda kraterde biriken suların
oluşturduğu volkanik bir göldür. Gölün yüzölçümü 3.713 km2 olup,
denizden yüksekliği 1.646 m., derinliği de 457 m.yi aşmaktadır. Çok
sayıda koyları bulunan gölün doğusunda Akdamar, Çarpanak, Adır ve Kuş
adaları bulunmaktadır. Sit alanı olarak ilan edilen bu adalar turistik
özelliğe sahiptir. Van Gölü’nün suyu sodalı ve tuzludur. Aynı zamanda
da dünyada en çok soda içeren göldür. Yüzölçümü 19.069 km2 olan ilin
2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre; toplam nüfusu
877.524’tür.

Van
Gölü’nün doğu sınırı boyunca uzanan alan ile ilin kuzey ve güney
kesimleri fay hattı üzerindedir. Bu yüzden de 10 Eylül 1941’de Erciş
Depremi, 24 Kasım 1976’da Çaldıran Depremi yörede büyük yıkıma ve can
kaybına neden olmuştur.

Yüksek ve engebeli bir arazide ve denizden uzak olan Van’da
Karasal iklim hüküm sürmektedir. Mevsimler ve günler arasında sıcaklık
farkı büyüktür. Kışlar uzun kar yağışlıdır. Yazlar ise kısa ve sıcak
geçer. Van Gölü kıyısındaki iklim doğu ve kuzey kesimlerine göre daha
yumuşaktır.

Van, orman açısından Türkiye’nin en yoksul
illerinden birisidir. Bitki örtüsü step görünümündedir. Eski yıllarda
ormanlarla kaplı olan ilin güney kesiminde meşe topluluklarına
rastlanır. Ancak, yüzyıllardır tahrip edilen ormanlardan çok az ağaç
günümüze gelebilmiştir. Çalılıklar halindeki bodur meşelerin yanı sıra
bodur ardıç, ceviz, doğu çınarı, melengiç, kavak ve kızılcık ağaçları
görülmektedir.

İlin ekonomisi tarım, hayvancılık, turizm ve
balıkçılığa dayalıdır. İklimi sert olduğundan tarım pek fazla
gelişmemiştir. Bununla birlikte yetiştirilen tarımsal ürünler arasında;
kuru yem bitkisi, buğday, şeker pancarı, patates bulunmaktadır. Az
miktarda da arpa, kavun, karpuz, domates, baklagiller, elma, ceviz ve
sebze yetiştirilir. Van’ın ekonomisinde hayvancılık ön planda
gelmektedir. Sığır, koyun, kıl keçisi, at, eşek, manda yetiştirilir.
Koyun ve sığır türlerinin ıslahı için Erciş’te Altındere Tarım
İşletmesi kurulmuştur. Hayvancılık daha çok yaylacılık yöntemleri ile
yapılmaktadır. Hayvansal ürünlerin başında Van’a özgü otlu peynir
gelmektedir. Arıcılık, tavukçulu, Van Gölü başta olmak üzere göllerde
ve diğer akarsularda balıkçılık yapılmaktadır. Ayrıca Van kilimlerinin
Türk halı ve kilim sanatı yönünden önemi büyüktür.

Kalkınmada
öncelikli iller kapsamına 1968’de alınmasına rağmen sanayide büyük bir
gelişme görülmemiştir. İmalat sanayii daha çok hayvansal ürünlerin
işlenmesine dayalıdır. Bununla birlikte, Van Et Kombinası, Van Süt ve
Mamulleri İşletmesi, Yem Sanayiinin Van Yem Fabrikası, Van Deri ve
Kundura Fabrikası , Erciş Şeker Fabrikası, Van Çimento Fabrikası ildeki
belli başlı kamuya ait sanayii kurumlarıdır. Bunun dışında mandıralar,
un, tuğla ve yün ipliği fabrikaları da bulunmaktadır.

Van
doğal ve tarihi değerler yönünden zengin olup, ekonomisinde turizmin
büyük katkı payı vardır. Van Gölü kıyılarındaki plajlar, Akdamar Adası,
Van Kalesi, Bendimahi Çağlayanı ve Erek Vadisi turizm açısından önem
taşımaktadır. Ayrıca Van'a özgü olup, dünyaca tanınan Van Kedileri
koruma altına alınmıştır.

İl topraklarında mermer yatakları
bulunmaktadır. Başkale’de traverten, Çaldıran ve Gevaş’ta tuğla-kiremit
hammaddesi, Erciş’te linyit, sünger taşı yatakları vardır. Ayrıca ilin
çeşitli yerlerinde de maden suyu kaynakları bulunmaktadır.

Van’ın
eskiçağlara kadar inen çok eski bir tarihi bulunmaktadır. Özellikle
Tilkitepe’de yapılan kazılarda ele geçen buluntular Kalkolitik Çağ’dan
(MÖ.5500-3500) itibaren yörede sürekli bir yerleşim olduğunu
göstermiştir. Ancak, bu buluntular Van bölgesi ile Mezopotamya
kültürleri arasında yakın bir ilişki olduğunu da ortaya koymuştur.
MÖ.3000’de Hurriler burada yaşamıştır. Doğu Anadolu’da yaşayan Hurriler
burayı merkez konumuna getirmişlerdir. Hurrilerin Hititler tarafından
yıkılmasından sonra Urartular yöreye hakim olmuş ve Van 300 yıl
Urartuların başkenti olmuştur. Bu arada İ.Sardur Van Kalesini kurmuş ve
buraya Urartu dilinde Biane adı verilmiş, bu isim zamanla Van’a
dönüşmüştür. Urartuların ileri bir kültür düzeyine eriştikleri; Van’da
Tuşba, Çavuştepe ve Topraktepe’de günümüze ulaşan sulama, bağcılık ve
mimari alandaki eserleri ile anlaşılmaktadır. MÖ.VI.yüzyılın başlarında
Medler Urartu Devletini yıkmışlar, bunun ardından da Persler yöreye
hakim olmuştur. Büyük İskender’in Persleri yenmesinden sonra
Makedonyalılar, ardından Seleukoslar burada hüküm sürmüştür.

MÖ.III.yüzyılda
Van yöresi kısa bir süre Ptolemaiosların eline geçmiş bunu MÖ.129’da
Partlar, MÖ.I.yüzyılda Ermeni krallarından Dikran’ın egemenliği
izlemiştir. Van Partlar ile Romalılar arasında zaman zaman el
değiştirmiş, MS.III.yüzyılda Romalılar Sasanilerle yöre için
savaşmışlardır. Roma’nın ikiye ayrılmasından sonra Bizans yönetiminde
kalan Van VII.yüzyılın ortalarında Arapların eline geçmiştir.
IX.yüzyılda Saciler, X.yüzyılda Arap ve Ermeni çekişmelerine sahne
olmuştur. Bu çekişmelerin ardından 1021’de Bizanslılar yeniden yöreye
hakim olmuş ve Bizans’ın Vaspurakan Theması’nın sınırları içerisinde
kalmıştır. Bu arada Orta Asya’dan Türkmen boyları yöreye akınlar
yapmıştır. Selçuklular 1054’te Erciş’i, 1064’te de Van çevresini ele
geçirmişlerdir.

Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra Selçuklular
yöreye hakim olmuş, 1100’de Sökmenler Van’ı yönetimleri altına
almışlardır. Bunun ardından Van yöresi 1205’te Gürcülerin saldırısına
uğramış ve kısa bir süre de Eyyubiler buraya egemen olmuşlardır.
Moğolların yağmalamasından sonra yöre yeniden Anadolu Selçuklularının,
İlhanlıların ve Timur’un denetiminde kalmış, Hakkari beylerinden
Karakoyunlu İzzeddin Şir Van ve çevresini yönetimi altına almıştır.
Safevilerin bölgede etkin olmasından sonra Yavuz Sultan Selim’in
Çaldıran Savaşı’nda Safevileri yenmesiyle Van ve yöresi Osmanlı
topraklarına katılmıştır. Bununla beraber Van, zaman zaman Osmanlılar
ile Safeviler arasında el değiştirmiştir. Amasya Antlaşması hükümlerine
göre Osmanlı toprakları içerisinde kalan Van zaman zaman İranlıların
saldırılarına uğramıştır. Osmanlılar ile İranlılar arasında 17 Mayıs
1639’da yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması hükümlerine göre de
Osmanlıların İranlılar ile sınırı belirlenmiş ve Van Osmanlı
topraklarında kalmıştır. Osmanlı döneminde Van, Eyalet statüsü kazanmış
olup; 1568-1574 tarihleri arasında 12, 1578-1588’de 27 sancağa sahipti.


Van
yöresi Osmanlı döneminde bazı ayaklanmalara sahne olmuş, 1895’te
Ermenilerin başlattığı ayaklanmalar bastırılmıştır. Bununla beraber
I.Dünya Savaşı başlarında Ermenilerin Taşnaktzutyun Örgütü Van’ı işgal
etmiştir. 1915’te Ruslar tarafından işgal edilen yöre, Rus İhtilali
nedeni ile Ruslar Anadolu’dan çekilirken Van’ı da boşaltmışlardır. Bu
kez Ermeniler yeniden Van’ı işgal etmiş, Osmanlının 4.kolordusu 7 Nisan
1918’de Van’a girerek bu işgale son vermiştir.

I.Dünya Savaşı sırasında bu işgallerden ötürü Van büyük ölçüde
etkilenmiş, yanmış, yıkılmış ve nüfusu azalmıştır. Bundan sonra “Bağlar
Mevkiinde” kent yeniden kurulmuştur. Cumhuriyet döneminde kırsal bir
görünümde olan Van 1923 yılında il konumuna getirilmiştir. 1970’lerde
Türkiye ile İran arasındaki demiryolunun açılması, ardından Ortadoğu
ülkeleri ile ticaretin yoğunlaşması Van’ın gelişmesine neden olmuştur.

Van’da
günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Tuşba, Çavuştepe,
Toprakkale’deki höyükler, Yeşilalıç Köyü Kaya Mezarı, Meherkapı Kaya
Mezarı, Elmalı (Zivistan) Kaya Mezarı, Urartu Dönemine ait Hoşap
Kalesi, Çavuştepe Kalesi (MÖ.764-734), Ayanıs Kalesi (MÖ.645-643),
Toprakkale (MÖ.685-645), Aşağı-Yukarı Anzaf Kaleleri (MÖ.830-810),
Norgüh Kalesi, Körzüt Kalesi (MÖ.VIII.yüzyıl), Urartu Su Yolları ve
Kanalları (MÖ.IX.-VI.yüzyıl), Hoşap Köprüsü (1671), Çatak Holkan
Köprüsü, Çatak Zevil Köprüsü, Akdamar Kilisesi, Adır Kilisesi (1305),
Çarpanak Kilisesi (MÖ.IX.yüzyıl), Yedi Kilise (VIII.yüzyıl), Albayrak
St. Bartholomeus Kilisesi (XVII-XIX.yüzyıl), Van Ulu Camisi, Hüsrev
Paşa Camisi (1567), Gevaş İzdişar Camisi, Gevaş Halime Hatun Kümbeti
(1358), Selçuklu Mezar Taşları bulunmaktadır.


Kenthaber Kültür Kurulu