Van Van Kaleleri

[romaryu]

Van Kalesi (Merkez)

Van
il merkezine 5 km. uzaklıkta bulunan Van Kalesi Urartu Kralı I. Sarduri
tarafından MÖ. 840–825 yılları arasında yaptırılmıştır. Kalede
Urartular döneminden kalan Madır (Sardur) Burcu, Analı-Kız Açık Hava
Mabedi, I.Argişti, Menua ve II.Sarduri’nin kaya mezarları, Bin
Merdivenler, Ana Kaya’ya oyulmuş sur duvarlarının temelleri ve bunların
üzerinde yükselen sur duvarları günümüze iyi bir durumda gelebilmiştir.


Urartu döneminden sonra Osmanlı dönemine kadar uzanan zaman
süreci içerisinde Pers yazıtları dışında herhangi bir döneme
tarihlendirilen bir kalıntı ile karşılaşılmamıştır. Osmanlı dönemine
ait sur duvarları, kale giriş kapısı, Yukarı Kale, Süleyman Han Camisi
ile minaresi ve çeşitli yapılar da günümüze iyi bir durumda
gelebilmiştir.

Urartuların merkezi olan Van’da kaya kütlesi
üzerine kurulmuş olan bu kale günümüze iyi bir durumda gelebilmiştir.
Düz bir alanda yükselen kaya kütlesi üzerindeki bu kale uzun süre kendi
haline bırakılmış, 1915 yılında siyasi nedenlerle tahrip edilmiştir.
XX. yüzyılın sonlarına doğru İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’nden Prof.Dr.Taner Tarhan ve Prof.Dr.Veli Sevin bu kalede
kazı çalışmalarına başlamış, Urartu-Osmanlı dönemi kalıntılarını ortaya
çıkarmışlardır.

Kale
kesme ve moloz taştan yapılmış olup, düzgün bir planı bulunmamaktadır.
Kalenin genişliği bazı yerlerde 20–120 m. arasında değişmektedir.
Uzunluğu 1800 m.yi bulmaktadır. Ovadan yüksekliği de yaklaşık 100
m.dir.

Kale iç içe dört ayrı surdan meydana gelmiştir.
Bunlardan I.Sarduri’nin kesme taştan yaptırdığı burç 51 m. uzunluğunda,
26 m. genişliğindedir. Burcun güney yüzünde yapımı ile ilgili bir
kitabe bulunmaktadır. Ayrıca I.Argistis’in mezarı olduğu sanılan
bölümde de uzun bir yazıt bulunmaktadır. Kaynaklarda Horhor Kroniği
olarak tanımlanan bu anıtsal kaya kitabesinde I.Argistis’in döneminde
yapılan işler anlatılmıştır.

Kalenin güneybatısında ise
değişik yüksekliklerde iki platform bulunmaktadır. Buradaki dikdörtgen
bir girişten sonra yine dikdörtgen planlı 4.10x7.00 m. ölçüsünde ikinci
bir odaya geçilmektedir. Üzeri düz bir tavanla örtülmüş olan bu bölümün
üç duvarı içerisine derin nişler içerisinde 78 oyuk açılmıştır. Bu
görünümü ile bu mezar anıtı kuzeybatı İran’daki karnıyarık mezar
anıtının bir benzeridir. Bu bölümün içerisindeki oyuklarda ölü külleri
bulunmaktadır.


Hoşap Kalesi (Gürpınar)

Van
ili Gürpınar ilçesi merkezine 39 km. uzaklıkta bulunan Hoşap Kalesi
Hoşap Suyu kenarında, oldukça sarp ve dik kayalıklar üzerine
yapılmıştır. Kitabesinden öğrenildiğine göre Urartu döneminde, MÖ.
IX.-XVI. yüzyıllar arasında yapılmıştır. Bugünkü konumuna Osmanlı
döneminde Mahmudi Beyleri’nin yaptırdığı biçimde gelmiştir. İç kale
giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre de Mahmudi Süleyman Bey
tarafından h. 1052 (1643) tarafında yaptırılmıştır.

Hoşap
Kalesi iç ve dış kale ile seyir kulesinden meydana gelmiştir. Kesme taş
ve moloz taştan yapılan kalenin dış kale surları arazi yapısına uygun
biçimde yapılmış olup, burçlarla desteklenmiştir. Kuzey, doğu ve batı
yönlerinde burçlarla takviye edilen kalenin içerisine kuzey yönündeki
burca açılmış bir kapıdan girilmektedir. Buradan kayalara oyulmuş geniş
basamaklı merdivenlerle içeriye geçilmektedir.

Kalenin batı
cephesindeki burcu üzerinde kitabe ve arslan figürleri bulunmaktadır.
Evliya Çelebi bununla ilgili olarak; “…Amma bu Hoşap kalesinin
kapısının her kanadı 300 kantar nahçıvan demirindendir. Hiç ağaç kısmı
yoktur” demektedir. Günümüzde bu kapı kanadı orijinal olarak
korunmuştur.

İç kalenin en yüksek ve yöreye hâkim yerine seyir
köşkü yapılmıştır. Burada biri güvercinlik olmak üzere iki kule,
içerisinde hamam ve seyir odaları bulunmaktadır. Bu bölümün batısına da
harem ve selamlık gibi bölümler Osmanlı döneminde eklenmiştir. Ayrıca
iç kısımda mescit, fırın, zindan ve sarnıç gibi yapılar da
bulunmaktadır. Bu nedenle de bu yapıların bütününe de Mahmudi Sarayı
ismi yakıştırılmıştır. Kale XIX. yüzyılın ortalarında terk edilmiş
olmasına rağmen içerisindeki yapılar günümüze iyi bir durumda
gelebilmiştir.


Toprakkale (Merkez)

Van
il merkezinin kuzeydoğusunda Zimzim Dağları’nın tepesinde bulunan bu
kale Urartu Kralı II. Ve III. Rusa tarafından MÖ. 685–645 tarihleri
arasında yaptırılmıştır. Bunu belirten kitabeler kale üzerinde
bulunmaktadır.

Kalede 1879’da başlayan kazılar belirli
aralıklarla günümüze kadar sürmüştür. Bu çalışmalar sonucunda kaledeki
Haldi Tapınağı, sarnıçlar, şarap deposu, kalenin batısında da MÖ. IX.
Yüzyıla tarihlendirilen İşpuini ve oğlu Menua’nın ortak krallık
döneminde yapılmış Meherkapı Kutsal alanı ortaya çıkarılmıştır.

Kale
iri kalker bloklarından surlarla çevrilmiştir. Kuzey-güney
doğrultusunda 400 m. uzunluğunda, 60–70 m. genişliğindeki kale ovadan
200 m. yükseklikte olup, tüm çevreye hâkimdir. Kalenin iki girişi
bulunmaktadır. Bunlardan güneydeki kulelerle desteklenmiş ve köşeye
yerleştirilmiştir. Bu girişten sonra doğrudan doğruya mabet ve saraya
geçilmektedir. Kuzey yönündeki giriş kapısı diğer mekânlara ve depolara
açılmaktadır. Kalenin en üst kesimine mabet ve saray yerleştirilmiştir.
Buradaki küçük buluntular yabancıların yaptıkları kazılar sırasında
yurt dışına kaçırılmıştır.

Kale içerisindeki sarnıç ve mabet
kısmen kayalara oyulmuştur. Kalenin kuzeydoğusundaki Haldi Mabedi’nin
ise kerpiç duvar kalıntıları kazılar sonucu ortaya çıkarılmıştır.

Bu kalede yapılan kazılar fildişi ve pişmiş topraktan olmak üzere çok sayıda küçük buluntuyu da ortaya çıkarmıştır.


Çavuştepe Kalesi (Gürpınar)

Van
ili Gürpınar ilçesi, Çavuştepe Köyü’nde bulunan Çavuştepe Kalesi Van’a
25, Gürpınar’a da 10 km. uzaklıkta, Van-Hakkari karayolu üzerindedir.
Urartu Kralı II.Sarduri’nin MÖ. 764-735 yılları arasında yaptırmış
olduğu bu kalede 1961-1986 yılları arasında İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi’nden Prof.Dr.Afif Erzen kazılar yapmıştır. Bu
kazılar sırasında Aşağı ve Yukarı kale, ana giriş kapısı ve diğer
yapılar ortaya çıkarılmıştır.

Kale Aşağı ve Yukarı olmak üzere
iki bölümden meydana gelmiştir. Kurucusundan ötürü “Sarduhinili” olarak
isimlendirilen bu kale iri blok taş ve moloz taştan meydana gelmiştir.
Yukarı Kale, Aşağı Kale’den 30 m. yükseklikte olup, içerisinde Haldi
Mabedi ile Urartu Tanrısı İrmuşini’ye ait Açık Hava Mabedi
bulunmaktadır. Aşağı Kale’de ise yapı kalıntılarına ait temeller,
depolar ve mahzenler bulunmaktadır. Ayrıca kalenin sarayı da yine Aşağı
Kale’dedir.

Kaleyi çeviren sur duvarları 800 m. uzunluğundaki
bir alanı kaplamaktadır. Sur duvarları kalker blokları halinde doğrudan
doğruya ana kayaya oturtulmuştur.


Ayanıs Kalesi (Merkez)

Van
il merkezine 35 km. uzaklıktaki Ayanıs Köyü’nün kuzeybatısında bir tepe
üzerinde bulunan bu kale, kitabesinden öğrenildiğine göre Urartu Kralı
Argişti’nin oğlu Rusa tarafından MÖ.645-643 yılları arasında
yaptırılmıştır.

Kale üzerinde Erzurum Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Önasya Arkeoloji Bölümü’nden Prof.Dr.Altan Çilingiroğlu 1989
yılından beri kazı çalışmalarını yürütmektedir. Kazı çalışmaları
sonunda kalenin mimari yapısı, planı ve küçük buluntular ortaya
çıkarılmıştır. Andezit ve kalker taşından yapılmış olan kale iki sur
duvarı ile çevrelenmiştir. Güneyinde giriş kapısı bulunmaktadır. Kale
doğu-batı doğrultusunda 150 m. genişliğinde ve 400 m. uzunluğunda olup,
Van Gölü’nden de 250 m. yüksekliktedir.

Kalenin üst kısmında
payeli salon ve mabet kısmına yer verilmiştir. Ayrıca güneybatı
kesiminde de birbirleri ile bağlantılı mekânlar ortaya çıkarılmıştır.
Bu mekânların içerisinde çok sayıda küplerin bulunduğu depolar vardır.


Anzaf Kaleleri (Merkez)

Aşağı Anzaf Kalesi

Van il merkezinin 10 km. kuzeydoğusunda Van-Özalp karayolu yakınında bulunan
Aşağı
Anzaf Kalesi Urartu Kralı İşpuini (MÖ. 830–810) zamanında yapılmış ve
kazılarda ortaya çıkan çok sayıdaki tablet de bunu doğrulamıştır.
Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki en sağlam ve en iyi durumdaki
Urartu kalesidir.

Kale fazla yüksek olmayan bir tepe üzerinde
yapılmıştır. Yaklaşık 124.00x70.00 büyüklüğünde dikdörtgen planlıdır.
Kalenin girişi güneybatıda olup, bugün 6–7 m. genişliğindeki bu giriş
belirgin bir şekilde görülmektedir. Kale duvarları yer yer 1,5–2.00 m.
yüksekliğindedir. Gerçek sur duvarlarının ise 5–6 m. arasında değiştiği
sanılmaktadır. Oldukça kaba şekilde işlenen taş duvarların üzerinde
daha da yüksek kerpiç duvarlar olduğu sanılmaktadır. Kale taşları
üzerinde yer yer “Sarduri oğlu İşpuini bu sarayı inşa ettirdi” yazısına
rastlanmıştır.

Bazı araştırmacılar bu kalenin ön karakol
niteliğinde olduğunu ileri sürmüş, bazıları da planını Kuzeybatı
İran’daki Bastam’da (Rusai Uru Tur) bulunan kale planı ile benzerliğini
ortaya koymuştur.

1980’li yılların sonuna doğru Van-Özalp
karayolu yapımı sırasında kale duvarlarının ne yazık ki büyük bir
bölümü yıkılmıştır. Kalker blokları da çevredeki evlerin temellerinde
kullanılmıştır.


Yukarı Anzaf Kalesi

Aşağı
Anzaf Kalesi’nin 600 m. güneyinde ve daha yüksek bir tepe üzerinde
bulunan Yukarı Anzaf Kalesi, Aşağı Kale’den 30 kat daha büyük
ölçüdedir. Deniz seviyesinden 1995 m. yüksek olan bu kalenin doğu ve
güneybatısı yüksek dağlarla yarım ay şeklinde çevrelenmiştir. Bu
özelliğinden ötürü de doğu ve batıdan rüzgârlara karşı korunmuştur.

Kalede
bilimsel kazılar başlamadan önce kaçak kazılarda çok sayıda çivi yazılı
büyük taş bloklar, sütun kaideleri ortaya çıkarılmıştır. Bunların
üzerindeki yazılara göre Yukarı Anzaf Kalesi İşpuini’nin oğlu Menua
zamanında MÖ. 810–786 yıllarında yapılmıştır. Ancak üzeri yazılı bu taş
bloklar yurt dışına kaçırılmış olup, biri Rusya’da Tiflis Müzesi’nde,
diğeri de Berlin’de Pergamon Müzesi’nde bulunmaktadır. Bununla beraber
çivi yazılı bazı taş bloklar ile sütun kaideleri de Van Müzesi’nde
sergilenmektedir.

Yukarı ve Aşağı Anzaf kalelerinde çok sayıda
çivi yazılı kitabe bulunmuş ve diğer Urartu yapılarında ele geçen çivi
yazılı kitabeler hiçbir zaman nu sayıya erişememiştir.

Yukarı
Anzaf Kalesi’ni çevreleyen sur duvarları üzerinde kerpiç duvarlar da
bulunmaktadır. Ancak bu duvarlar yıkılmış ve kale bir höyük görünümünü
almıştır. Sur duvarları kyklopik ve sandık duvar tekniğinde
yapılmıştır. Duvar araları yer yer toprak dolgu ile kapatılmıştır.
Burada kullanılan kalker taşları kalenin 250–300 m. güneyindeki
kayalıklardan elde edilmiştir.

Kale içerisinde büyük bir
özenle yapılmış 9,50 m. uzunluğunda bir koridor ve bunun bitiminde de
bir mabet bulunmaktadır. Bu koridor ve çevresinde saraya ait
kalıntılar, bronz çiviler, bronz parçaları ile karşılaşılmıştır.
Kömürleşmiş ahşap direk ve kapı parçaları da kalede ahşap malzemenin
kullanıldığını göstermektedir.

Yukarı ve Aşağı Anzaf
kalelerinde İstanbul Üniversitesi Avrasya Arkeoloji Enstitüsü Müdürü
Prof.Dr. Oktay Belli tarafından kazı yapılmıştır. Ayrıca dilbilimci
Prof.Dr. Ali M.Dinçol ve Dr. Belkıs Dinçol da kitabelerin okunmasında
yardımcı olmuştur. Kazı çalışmalarının ardından restorasyon
çalışmalarına geçilmiş, 1991 yılında başlayan çalışmalar sonucunda
mabedin avlusu ve duvarlarının restorasyonu yapılmıştır. Restorasyon
sırasında duvarlarda eski Urartu taşlarından yararlanılmıştır. Böylece
özgün Urartu mimarisine sadık kalınmıştır.


Örenkale Kalesi (Başkale)

Van
ili Başkale ilçesi Örenkale (Pizan) Köyü’nün kuzeyindeki tepede iç ve
dış olmak üzere Urartu dönemine ait bir kale bulunmaktadır. Kalenin ne
zaman yapıldığı bilinmemekle beraber, yapı üslubu MÖ. IX. yüzyıla
işaret etmektedir. Kalenin batı yamacı oldukça dik olup, batı köşesine
de sonraki dönemde bir cami yapılmıştır.

Taş temeller üzerine
kerpiç duvarlı kale, yarım daire planlı bir burçla güçlendirilmiştir.
Selçuklu döneminde kaleye eklenen mescidin yanına bir de türbe
yapılmıştır.

Bu kalelerden başka Van yöresinde irili ufaklı
birçok kale bulunmaktadır. Bunun da nedeni Van’ın bulunduğu yerin
Mezopotamya ve İran ile bağlantılı ticare ve askeri yol üzerinde
bulunmasıdır. Bu kalelerin çoğu savunma ve gözetleme amacı ile
yapılmıştır. Urartu döneminde yapımına başlanan kaleler daha sonra
Akkoyunlu ve Karakoyunlular tarafından da kullanılmış, Osmanlılar
döneminde de yararlanılmıştır. Zamanla terk edilen ve kendi haline
bırakılan kaleler üzerinde araştırmalar XX. yüzyılın ikinci yarısında
başlamıştır.

Günümüze gelebilen kaleler arasında; Van Gölü’nün
doğusundaki Ağartı Kalesi, Kef Kalesi, Zernek (Hamurkesen) Kalesi,
Çatak Kalesi, Hişet Kalesi, Ablak (Başkale) Kalesi, Müküs Kalesi, Erciş
Kalesi, Yoncatepe Kalesi, Deliçay Kalesi bulunmaktadır.